هر شهروند دزفولی بارها در طول عمر خود به این سوال پاسخ داده که قدمت دزفول چند سال است ، معمولا این پاسخ ها بر اساس شنیده هاست و همین امر سبب شده هر یک متفاوت به این پرسش، جواب دهند. اما اهمیت موضوع سبب شد برای پاسخی درست و مستند تحقیقات بیشتری در این خصوص صورت گیرد و به صورت مستدل و قابل استناد به آن پاسخ گفته شود.

طیق کاوش های باستان شناسان موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو در منطقه، شهرستان دزفول تمدنی کهن و پیش از تاریخ را در دل خود جای داده است. ابتدای سکونت انسان‌ها در این شهرستان از تپه‌های چغابنوت آغاز می‌شود.  باستان‌شناسان این دانشگاه  در سه دوره ی حفاری پیش از انقلاب در این منطقه، دریافتند که قدمت تپه های چغابنوت که با شماره 3232 در فهرست آثار ارزشمند ملی ایران نیز به ثبت رسیده، به ميانه هزاره هشتم پیش از میلاد (نزدیک به ده ‌هزار سال)  می‌رسد و نشان دهنده آغاز زندگی گروهی قبل از اختراع سفال در شهرستان دزفول است.

این سابقه نشان می دهد که منطقه ی چغابنوت قدیمی ترین منطقه ی زیستی گروهی انسان ها در استان خوزستان است. تپه‌های باستانی چغابنوت دربرگیرنده فازهای نوسنگی پیش از سفال و سفال‌دار اولیه‌ است. پس از آن زندگی در شهرستان دزفول در دوره‌ عتيق در حوزه‌ دشت شوشان شرقي در تپه‌هاي چغاميش جریان می یابد. این تپه ها گنجینه‌ کاملی از دوران‌های مختلف باستانی است. در این تپه‌ها، با عبور از دوره‌ سفال اولیه، آثار مهمی سفال پخته شده ای کشف شده است.

با وجود قدمت و اهمیت جهانی سابقه ی باستان شناسی دزفول که حتی در سایت های جهانی نیز بین سال های 3500 تا 4500 پیش از میلاد برای خود جایگاهی دارد، نکته جالب توجه این است که آثار با ارزش کشف شده از شهرستان، در موزه های مختلف به صورت پراکنده و بدون ذکر نامی از دزفول نگهداری می شوند. در بازدید از موزه ی ایران باستان تهران مشخص شد دو اثر از تپه های چغامیش دزفول به قدمت بیش از 6000 سال قرار دارد که در گوشه ای از این موزه قرار گرفته و در کنار آنها تنها به ذکر نام چغامیش اکتفا شده و راهنمای این موزه نسبت به سابقه ی باستانی دزفول اظهار بی اطلاعی نمود.

از دیگر آثار مهم‌ باستانی دزفول می‌توان به اولین لوح خشتی یافت شده ی ایران در چغامیش اشاره نمود که نشان‌دهنده آغاز خط و نوشتن در این منطقه است و از آن به عنوان اولین مرکز خط و کتاب ایران یاد می‌شود. اثر مهم دیگر کشف شده،  صحنه  همنوازی با سازهای موسیقی است که قدمت آن به بیش از 5000 سال می‌رسد و از آن به عنوان اولین لوح موسیقی در تاریخ موسیقی جهان یاد می‌شود. همچنین مهری گلی در این منطقه یافت شده که تصویر قایقی بزرگ بر روی آن حک گریده و از آن به عنوان قدیمی ترین سند دریانوردی ایرانیان یاد می شود.

آثار مهم بسیار دیگری مربوط به هزاره چهارم و پنجم پیش از میلاد تا دوره هخامنشی نیز در چغامیش توسط باستان‌شناس مشهوری نظیر خانم هلن کانتر، پروفسور دلوگاز و پروفسور علی‌زاده از اساتید برجسته باستان‌شناسی دانشگاه شیکاگو کشف شده است که هر یک نشان دهنده ی تمدنی غنی در این منطقه است.

با این همه سابقه باستانی و اشیای متنوعی که از تپه‌های باستانی دزفول تاکنون کشف شده، متاسفانه به دلیل نبود جایگاه مناسبی برای نگه‌داری از این گونه آثار، در انبارهای موزه‌های مختلف کشور و بعضا در موزه دانشگاه شیکاگو نگه‌داری می‌شوند و همین موضوع سبب شده تا معرفی درستی از سابقه باستان‌شناسی شهرستان دزفول وجود نداشته باشد. نبود اطلاع رسانی صحیح و پراکندگی آثار سبب شده که با وجود چند جلد مطالعات باستان شناسی در خصوص دزفول در سایت دانشگاه شیکاگو، فرصت آشنایی درست با سابقه باستانی و تمدن این شهرستان از محققان و علاقه‌مندان گرفته شود.

با وجود ارزش های ذکر شده، وجود رشته باستان‌شناسی در دانشگاه آزاد دزفول و ارزش‌های ملی و جهانی تپه‌های باستانی متعدد دزفول، ضرورت احداث موزه باستان‌شناسی در این شهرستان به خوبی احساس می‌شود. راه اندازی موزه ی باستان شناسی و تاریخ دزفول علاوه بر ایجاد مکانی مناسب و امن برای نگه‌داری  و ساماندهی صحیح آثار، فرصت تحقیق در خصوص قدمت و ارزش‌های علمی و باستانی منطقه و زمینه‌ای برای ادامه کاوش‌ها در تپه‌ها را فراهم می آورد. راه اندازی موزه ضمن رونق بیشتر صنعت گردشگری دزفول، زمینه ای برای استفاده از زیبایی های آثار اصیل و ارزشمند سفالی را به عنوان نماد و یا سوغات دزفول فراهم می آورد تا هنرمندان به تولید و عرضه ی این آثار بپردازند.

در دنیای کنونی با توجه به رشد فزاینده ی صنعت گردشگری ، یکی از جذابیت هایی که هر شهری می تواند داشته باشد وجود موزه های متنوع در آن است. بسیاری از کشورها نظیر فرانسه، چین و انگلیس در این خصوص بسیار فعال بود و خصوصا چین در سال های اخیر برنامه ریزی های زیادی صورت داده است. احداث چند هزار موزه ی جدید در این کشور نشان دهنده اهمیت وجود موزه ها در صنعت گردشگری است. حال دزفول با داشتن چنین سابقه ی کهن و با ارزشی نیازمند احداث موزه ی باستان شناسی است تا گردشگران در بازدید از این شهر با سابقه ی ده هزار سال تمدن این شهرستان آشنا شوند.همچنین این موزه فرصتی برای مردم و هنرمندان فرهنگ دوست دزفول است تا بیش از گذشته به داشته های خود افتخار نمایند.

از همین روست که شهرداری دزفول اخیرا نامه نگاری هایی جهت احداث موزه با سازمان ها و نهادهای مرتبط صورت داده است تا محل مناسبی برای نگه‌داری اشیای کشف شده از تپه‌ها و محوطه‌های باستانی شهرستان دزفول ایجاد شود. این موضوع علاوه بر جنبه های گردشگری، سبب خواهد شد ضمن معرفی بهتر دزفول ، جای خالی آن در کتاب‌ها و مقاله‌های ارایه شد پر شده و از این فرصت ملی و جهانی به نحوه شایسته تری بهره برداری شود.

گزیده ای از  سخنان دکتر سنگری :

مروری بر تاریخ

آیا می دانید بعد از طوفان نوح یکی از شهرهایی که از خاک سر برآورد و یکی از تمدن های بزرگ تاریخ در آن شکل گرفت ، محلی بود به نام اَوان ، اَوان شهری بود که بعد از طوفان نوح از خاک سر برآورد و بخشی از همراهان حضرت نوح در آن شهر مستقر شدند و آغاز یک تمدن بزرگ را شکل دادند که از منطقه ای به نام ” آوانتاش ” یا ” اَوِنتاش ” یا ” رُناش ” که بعدا روناش شد و امروز ما آن را به ” رعنا ” می شناسیم . در این قسمت تمدنی شکل می گیرد که دامنه ی آن بعدا تا بین النهرین را دربر می گیرد……

آیا می دانید امتداد این تمدن به تمدن بزرگ جندی شاپور می رسد که در شهر دزفول شکل گرفته است .

آیا می دانید از ۲۶۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در این شهر تمدنی شکل گرفته که از بسیاری از تمدن ها جلوه هایش بیشتر بوده است.

آیا می دانید این تمدن پذیرای دانشمندان بزرگی بوده که به شهر دزفول می آمدند و تدریس می کردند .

آیا می دانید دانشگاهی که در دزفول بوده از امیرالمومنین (ع) دعوت می کند که برای تدریس شیمی به دزفول بیایند و حضرت می پذیرد ، ولی با شروع جنگ دیگر امکان آمدن ایشان پیش نمی آید .

آیا می دانید امیرالمومنین (ع) اطلاعاتی از این دانشگاه ( دانشگاه جندی شاپور ) می گیرد و بعد از گرفتن این اطلاعات ، حضرت تصمیم می گیرد کتابی را از این دانشگاه به زبان عربی ترجمه کند و این کار را انجام می دهند .

آیا می دانید پزشکی که روزی در کوفه رگی را از قلب بیرون کشید و روی فرق امیرالمومین (ع) گذاشت و بعد به آن نگاه کرد و به امام حسن (ع) عرض کرد به پدرتان بگویید دیگر وصیت کند ، این پزشک از شهر دزفول بوده است .( یعنی تامین نیازهای پزشکی مرکز حکومت امیرالمومنین از اینجا بوده ) ما امروز کجا هستیم؟ 

این گذشته تاریخی ما است .

به گمان من این شهر نظر کرده است و به اعتقاد من دعایی هم پشت سر این شهر است .

دزفول در زمان جنگ

آیا می دانید در زمان جنگ زنان شب ها در دزفول پست می دادند و حتی یک خانم هنگام نگهبانی ، دزدی را دستگیر می کند و به بسیج می آورد .

آیا می دانید در زمان جنگ ، وقتی بنی صدر به دزفول می آید ، یک خانم جلو می رود و محکم به سینه او می زند و می گوید : تو ۲۰۰ موشک آر پی جی به من بده ، من پرچم ایران را در بغداد می زنم . ولی متاسفانه الآن ما چند نویسنده زن در دزفول نداریم که این ارزش ها را به رشته تحریر در بیاورند.

بیایید شخصیت های خودمان را معرفی کنیم . ایا می دانید شهید سبحانی که بود ؟ سردار رشید کیست ؟ شهید دانش که در هفتم تیر به شهادت رسید که بود ؟

آیا می دانید سنگری و رشید محصول شهید سبحانی هستند و او کسی بود که با پای فلج ، کشان کشان خودش را به مسجد می رسانید و دست این نسل را گرفت و نسلی که الان کار می کنند ، محصول آن مرد بزرگ هستند . آیا از این بزرگان حتی یک تندیس ، یک نماد ، یک چیز شاخص داریم ؟

شهر مابا این ستارگان روشن است و ماچقدر آنها را می شناسیم ؟و یا آنها را شناسانده ایم ؟

آیا می دانید اولین گروهی که به خرمشهر وارد شدند و کار کردند از مردم دزفول بودند .

آیا از خود پرسیده اید که چرا دزفول ما ، در زمان جنگ این همه موشک باران و بمباران شد .

آیا می دانید صدام حسین گفته بود اعلام سردار قادسیه را ، من در دزفول می کنم و این مردم دزفول بودند که ناکامش کردند و داغی که بر جگر صدام گذاشتند واقعا ستودنی است .

آیا می دانید این شهر مامینه و آرامشی داشت که سرمایه معنوی جبهه از آن سیراب می شد و بچه های رزمنده برای بازسازی روحیه خود به دزفول می آمدند .

آیا می دانید حتی کسانی که الان وارد دزفول می شوند ، این آرامش را حس می کنند و می گویند این بلدِ امن است .

آیا می دانید مادر شیخ مرتضی انصاری ، خود مجتهده بوده و دست کم ۵ تا ۶ مجتهده در دزفول داشتیم .

آیا می دانید در یک زمان نزدیک به ۳۰ مجتهد در شهر دزفول بوده است ، ولی متاسفانه الان در شهر یک مجتهد هم نداریم . شهر ما یک چنین پشتوانه هایی داشته است .

و در آخر بدانید که ارزش های این شهر گم هستند ، چون ما کاری نکرده ایم . بدانید امروز برای دزفول کار کردن ، برای دزفول کار کردن نیست ، کار کردن برای شهری است که متعلق به همه است . اگر برای دزفول کار کنیم ، برای ایران عزیز کار کرده ایم ، برای جهان و اسلام کار کرده ایم . پس بیایید شهر خودمان را به عنوان یک آیه و یک آینه به دیگران معرفی کنیم .

همت ها را به میدان بیاورید و چهارم خرداد را در چهار خرداد خلاصه نکنیم .

و حالا : با خواندن بیانات دکتر آیا به شهر خودمان افتخار نمی کنیم ؟ آیا افتخارنمی کنیم که دزفولی هستیم؟ پس همتی مضاعف .

اتومیبلِ شیخ خَزعَل

با واسطه از مرحوم حاج سیّد علی کمالی و از دیگر معمّرین دزفولی شنیده شده است، اولین اتومبیلی که وارد دزفول شد، اتومبیل سواری شیخ خَرعَل حکمران سابق خوزستان بود که برای دیدار با علمای شهر به دزفول آمده بود.

اتومبیل شیخ خرعل بسیار آهسته در کوچه های شهر حرکت می کرد، طبعاً باید اولین خودرویی باشد که از روی پل باستانی دزفول عبور کرده است.

گفتنی است که شیخ خزعل از زمان مظفّرالدین شاه قاجار تا زمان حکومت پهلوی اوّل با القابی همچون سردار اَرفع و سردار اَقدس بر خوزستان مسلّط بود و فرزندش چاسب نیز حکومت دزفول را در اختیار داشت.

برف در دزفول

در سال۱۲۷۷ هجری قمری، در اواسط ماه رجب در دزفول هوا به شدت سرد شده و به اندازه ی۱۶ سانتیمتر برف آمده بود و معمّرین آنجا حساب کرده بودند سی سال تمام بود که در خوزستان برف نیامده است.

طوفان در دزفول

در ماه رجب سال ۱۲۶۸ هجری قمری، به هنگام اذان مغرب هوای دزفول تیره گردید و رعد و برق و طوفانی در گرفت که تا آن زمان تاریخ هیچ کس چنین طوفانی به یاد نداشت. بعد از آن ، تگرگ بارید و چنان سیلی در کوچه های دزفول روان شد که اکثر گاو و الاغ های مردم که از صحرا بر می گشتند، تلف شدند. اکثر خانه ها هم با رعد و برق و سیل خراب شد

اشتباه نکنید مبالغه نمی کنم و این نوشته ناسیونالیستی نیست ، بحث روی اصول شهرسازی است ، امکاناتی که باید یک منطقه دارا باشد تا برای ایجاد شهر مناسب گردد ، خودتان قضاوت کنید :

برای شهر سازی باید

۱- سنگ بستر مناسب باشد : مکانی که برای ساخت شهر در نظر گرفته می شود باید دارای سنگ بستر مناسب باشد ( می دانیم که ساخت و ساز روی زمین های ماسه ای باعث رانش زمین و مشکلات بسیار می شود ، ساخت و ساز روی بستر گچی باعث انحلال بستر ، فرونشینی زمین و مشکلات دیگر می شود الخ ) اما سنگ بستر شهر دزفول بسیار مقاوم است چندان که ساخت و ساز منازل ویلایی احتیاج به پی گود ندارد

۲-آب کافی : مکانی که برای ساخت شهر در نظر گرفته می شود باید دارای منابع آب کافی باشد ، شهر دزفول با داشتن رود دز که زلال ترین رود خوزستان است ( بعلت بستر سنگی و صخره ای ) و از میان این شهر می گذرد و وجود آبهای شیرین و بسیار گوارای زیر زمینی آب شرب این شهر را با وجود جمعیت بسیار به راحتی تامین می شود

۳- شیب مناسب : برای دفع آبهای سطحی و فاضلاب منازل در هر شهر باید زهکشی مناسب وجود داشته باشد ، در دزفول با وجود شیب مناسب زمین در بیشتر قسمتها زهکشی شهر و ایجاد جوب و فاضلاب بسیار آسان صورت می گیرد و در این خصوص مشکل زیادی وجود ندارد

۴- هوای خوب : بهترین آب و هوا برای شهرها آب و هوای پایکوهی است که دزفول در منطقه سر دشت با اتصال به رشته کوه زاگرس دارای آب و هوای کوهستانی و حتی برف گیر و در قسمت مرکزی ( دشت ، جلگه ) تحت تاثیر کوهستان دارای آب و هوایی بسیار مطبوع است

۵- ایجاد زیر ساخت : زیر ساختها ( جاده ، برق ، آب ، گاز و … ) ، نزدیکی به سد دز برای استفاده از برق ، نزدیکی به میدانین گاز ، وجود آب کافی در کنار و زیر شهر برای شرب ، شیب مناسب برای زهکشی ، همه و همه بستری را فراهم کرده است تا بتوان گفت که دزفول از لحاظ زیر ساختها با مشکل چندانی مواجه نیست

۶- جاده دسترسی : نزدیکی دزفول به ریل سراسری اهواز – تهران و نزدیکی به جاده سراسری اندیمشک – تهران دسترسی آسان به این شهر و پویایی آنرا در خود دارد

۷- مراکز اقتصادی : هر شهر برای بقا احتیاج به مراکز اقتصادی بزرگی دارد تا سرمایه در شهر تزریق کرده و مراکز اقتصادی کوچک بتواند این سرمایه را به گردش درآورد ، زمینهای حاصلخیز دزفول این شهر را به عنوان قطب کشاورزی منطقه در آورده است ، همچنین مکان مناسب شهر ( نزدیکی به میادین نفت و گاز و راههای سراسری ریلی – جاده ای ) باعث جذب نیروی کار شهر و رشد و بالندگی بسیار خوب آن شده است

۸- ریسک یا خطر پذیری : دوری از خطرات طبیعی ، شهر ها باید در مکانهایی ایجاد شوند که تا حد مقدور از خطرات طبیعی مثل زلزله ، سیل ، توفان ، آتشفشان و … در امان باشند در مورد زلزله که خطر آن در دزفول وجود دارد باید محتاط برخورد کرد هرچند خوشبختانه از دیرباز تا کنون زلزله ی شدیدی در این شهر رخ نداده است ، ارتفاع منطقه و دوری از خطر سیل (جز بخش کوچک شمالی بین پل جدید و قدیم که حریم رودخانه رعایت نشده است) ، دوری از ماسه زار و مشکلات آن ، شور نبودن خاک منطقه و مشکلات آن محل مناسبی را از نظر امنیت برای زندگی ایجاد کرده است

حالا خودتان قضاوت کنید آیا دزفول قطعه ای از بهشت نیست ؟

اینجا شهر گفت‌‌وگوی تمدن‌هاست. جای پای معماری ساسانی و بیزانس و روم شرقی را می‌توان در دزفول یافت.

دزفول مکانی بوده برای تبادل فرهنگ‌ها. شهری که در آن روزگاری، رومی‌ها می‌زیستند و بر روی رودخانه‌اش سد ساختند

در معماری خانه‌های کوچک دزفول، از سبک مسجد ایرانی گرفته تا کلیسای رومی و از مکتب ساسانی گرفته تا یونانی همه را می‌توان دید.

اینجا سرزمینی است که در آن پرتقال و خرما و موز در کنار هم می‌رویند. باید در کوچه‌هایش گشت، منظره دیوارهایش را دید، روبه‌روی هر دری ایستاد و سر را تا جایی بالا برد که در آنجا دیوار و آسمان همدیگر را ملاقات می‌کنند و آنگاه گوش سپرد به همه نجواهای شهر.

شهری با بافت فشرده که گویی مردمش طاقت دوری از هم را نداشتند که خانه‌هایشان از سه طریق پشت‌بام، کوچه و زیرزمین به هم راه داشته.

باید داخل خانه‌ها شد و سرک کشید به شواوان‌ها (شوادون به زبان محلی).

راهی زیرزمینی و دور و دراز که گاهی از کنار رودخانه دز سردرمی‌آورد و بیشتر اوقات از خانه همسایه. این راه زیرزمینی پناهگاه مردم دزفول بود در زمان بمباران هوایی.

وقتی در کوچه‌های دزفول راه می‌روی، اگر هم تنها باشی، گویی تنها نیستی.

در هر پیچی از کوچه، کوچه هم با تو می‌پیچد و چشم به آسانی و نرمی می‌چرخد.

دزفول را در زمان ساسانیان به صورت یک دژ و برای محافظت از پل رودخانه دز استوار کردند و به همین دلیل کالبد شهر شدیداً فشرده است و تمام خانه‌های ناحیه قدیمی شهر بر زمین‌های کوچکی احداث شده‌اند.

دزفول از معدود شهرهای ایران است که در معماری آن، آجر پخته به وفور به کار برده شده و گذشته از آنکه دیرپایی آن را باعث شده، اصالت و وقار خاصی نیز به آن بخشیده است.

دزفول شهر دارالمومنین و شهر سرداران رشید و دلیر هشت سال دفاع مقدس است .

دزفول شهراست که شیخ مرتضی انصاریها را تحویل امت اسلام نموده است .

دزفول شهری است که مراسم محرم آن آوازه اش در سرتاسر ایران پیچیده و در ایام محرم تقزیبا” از تمام ایران بازدید کننده دارد .

دزفول شهری است که : …………….

در شهر دزفول همانند اغلب شهرهای ایران شکل گیری محلات بی تاثیر از روابط شغلی و صنفی و بنیه مالی ساکنین نبوده است. مقدار فضای تشکیل دهنده هر واحد مسکونی و پیچیدگی بیشتر فضاهای معماری آن در ارتباط با شغل و میزان توانایی مالی و درآمد صاحب خانه بوده است .در نماهای پایدار شهری محله مفهومی از یک منطقه مسکونی برای رفع احتیاجات گروهی از مردم که دارای خصوصیات تقریبا یکسان میباشند بدون شک مفهوم محله در مناطق مختلف وجود داشته است و معین کردن عوامل فعال و مهم شهری احتیاج به مطالعات گسترده تری دارد سئوال اینجاست بهترین راه برای استقرار مناطق رسمی وخدمات شهری چیست باضافه چگونه مراکز فعالیت میتوانند بهترین کارایی را داشته باشند پدیده شهر نشینی یک پدیده دامنه دار است نتیجه ای از صد ها سال وفق پذیری و ارزیابی ها ، بنابراین خلق ترسیم پلانهای زیبا و خطوط نمی توانند زندگی را به محله باز گردانند۰ارتباط میان کوچکترین واحد های سازنده شهر یعنی خانه ها و مجموعه محلات ومناطق مسکونی و همچنین واژه شهر که در برگیرنده موارد فوق میباشد لازم است بیشتر مورد بررسی قرار گیرد۰ بدون شک تعیین وبه رسمیت شناختن عوامل موثر در طراحی میتوانند در بر گیرنده ارتباطات انسانی (ارتباطات خانواده) و نماهای پایدار شهری برای ساخت یک منطقه مسکونی و یا توسعه بناهای قدیمی بکار گرفته شود. مفهوم محله: امروزه ما مفهومی از محله با معرفی بعضی از خدمات شهری را از آن سکونتگاههای اولیه داریم ۰ مطالعه موقعیت محله ها ، شرایط و ارتباط مردم برای فهم بهتر کاربرد محله لازم میگردد باضافه همچنان که مورد بحث قرار گرفت هر محله از مردمی تشکیل می یافت که دارای اشتراکات اقتصادی و اجتماعی یکسانی بودند در قرن چهارم و پنجم هجری محله به استاندارد بالا تری ارتقاء یافت و بعنوان منطقه صنعتی معرفی گردید۰ بیشتر صنایع توسط مردمی انجام میگرفت که دارای ارتباطات خانوادگی و این صنعت از پدر به پسرو بعد موروثی ادامه ی یافت بدین راه محله بعنوان خانه دوم برای صنعتکاران معرفی گردید در این محله از تاریخ شهر سازی در ایران رونق یافت و مردمان ساکن درهر محله فعالیت اقتصادیشان را قابل تمیز از مردم دیگر محلات و تولیدات صنعتی مردم در محله زندگی رونق می یافت و در همان محله نیز می ماندند ۰ این ارتباطات نزدیک به خانوادگی باعث می شد که مردم حتی جهت اسکان در محله خود دنبال مکانی جهت ادامه زندگی باشند نه در محلات دیگر، در این دوره شهر دارای بافت یکنواخت بود وتفاوتی بین محلات به معنی امروزی و جود نداشت هر محله دارای بازار ،حمام ، مسجد، قبرستان و گذری بود که مردمان تملک یا مردم با نفوذ از آن قبیله در امتداد آن منزل داشتند یکسری سلسله مراتب اجتماعی بین طبقات مردم ساکن در محله وجود داشت و این تفاوت مربوط به ثروت نمی شد اسم محله نیز استوار برمذهب ، قبیله ویا بزرگ آن مردم تعیین و بین مردم رسمیت می یافت و کارشان نیز نمایانگر اسم محله بین دیگر مردم شهر (محله سادات ،علویان ) رسمیت می یافت. ۱- عواملی که بقاء محله را به خطر می اندازد توسعه محله استوار بر مفاهیم باستانی و اسلامی بعد از دوره پهلوی متوقف گردید و ارتباطات خانوادگی متزلزل گشت که میتوان جهت بررسی بیشتر به موارد ذیل اشاره نمود:

۱-۲ مهاجرت: یکی از مهمترین عوامل انقراض محله میباشد که ممکن است شخص یا خانواده از روستا به شهر مهاجرت کرده و ارتباط خانوادگی را فراموش کند.

۲-۲ کار: یکی دیگر از عواملی که باعث می شود معنی یک منطقه مسکونی به زبان جدید تعریف گردد ورود شخص یا اشخاصی از خانواده و اشتغال در مکانی بدور از هسته خانواده میباشد. ۳-۲ تحصیلات: از دیگر دلایل انفصال نیروی جوان خانواده از هسته اصلی و محله مهاجرت از شهری به شهر دیگر جهت تحصیلات کلاسیک میباشد که بعضا بخاطر نبود زمینه اشتغال در محله شخص برای همیشه خانواده را ترک مینماید.

۴-۲ بیمه (امنیت شغلی): یکی از عواملی که باعث شده هسته خانواده متلاشی گردد امنیت شغلی است در گذشته نفرات هر قبیله و تخصص کاری،کار کردن و اقامت در کنار همدیگر نوعی قدرت اجتماعی و اقتصادی. بشمار می آمد ولی با معرفی امنیت شغلی دیگر نیازی به شمار افراد حامی وجود نداشت.

نام محلات در شهر قدیم دزفول: محله رودبند – کرناسیون – مجدیان -سر دره – ساکیان – سیاهپوشان – لبخندق – کتکتان – مقدمیان – لوریان – سر میدان – پولادیان – مرشدبکان – چولیان – بنگشتیان – خراطان – قلعه – بازار – پیرنظر – مسجد – شاهرکن الدین – سید محمود – صحرابدر مشرقی – میاندره – صحرابدر مغربی - مشک دوزان – علی مالک – کلانتریان.

با آغاز جنگ ایران و عراق، دزفول یکی از شهرهایی بود که بیش از ۱۶۰ بار به آن یورش موشکی شد. دزفول به عنوان شهری که جزء اهداف اصلی حملات موشکی عراق بود شناخته می‌شده‌است. در تاریخ ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ هواپیماهای عراقی در نخستین روز جنگ به شیوه نیروی هوایی ارتش اسراییل در جنگ شش‌روزه به پایگاه‌های نیروی هوایی ایران یورش بردند. پایگاه چهارم شکاری دزفول (پایگاه وحدتی) یکی از این پایگاه‌ها بود.

پس از آن نیروهای عراقی بارها به شهرهای دزفول و اندیمشک با بمب و موشک یورش بردند دزفول در جنگ هشت ساله ۲٬۶۰۰ کشته داشت. پس از جنگ به پاس پایداری مردم دزفول، این شهر، شهر نمونه نامیده شد. همچنین روز ۴ خرداد به نام روز مقاومت دزفول در تقویم رسمی کشور به ثبت رسید.

امام خمینی به پاس پایداری مردم این شهر گفته‌است:

شما دزفولی‌ها امتحان دادید و از این امتحان خوب بیرون آمدید. شما دین خود را به اسلام ادا کردید

دزفول و جنگ هشت ساله

شمار شهدا: ۲۶۰۰ تن

شمار مفقودین: ۱۰۰ تن

شمار موشک‌ها: ۱۷۴ فروند

شمار بمب و راکت و توپ: ۱۰۶۴ گلوله

شهدای موشکی: ۷۱۱ تن

شهدای جبهه: ۱۸۸۹ تن

شهدای زیر پانزده سال: ۳۲۱ تن

شمار بانوان شهید شده: ۴۱۴ تن

شهدای روحانی: ۲۶ تن

شهدای انقلاب: ۲۸ تن

گلزارهای شهدای دزفول: ۲۸ گلزار

برپایه نوشته ایرج افشار (شهرهای ایران) دزفول شهری است که پیشینه آن به چندین هزار سال می‌رسد. از کهن ترین شهرهای استان خوزستان به شمار می‌رود و از دید تاریخ و فرهنگ ویژگی‌های برجسته‌ای دارد. بر پایه گفته‌های کاوشگران باختری در سده‌های گذشته _کسانی مانند والتر هینتس آلمانی_، آوان پایتخت نخستین امپراتوری پهناور کشور عیلام در دزفول کنونی جای داشته‌است.] تپه‌های باستانی چغامیش با دیرینه‌ای نزدیک به ۴۰۰۰ سال پیش از زایش مسیح که به گفته باستان‌شناسان، گنجینه ارزشمندی از دانستنی‌های سودمند پیرامون رخدادهای زمان باستان از هزاره هفتم پیش از زایش تا شکوفایی تمدن شوش را در بر دارند نیز در دزفول جای دارد.] از این تپه های باستانی آثار ارزشمندی چون نخستین سند دریانوردی جهان ، لوح های تکامل موسیقی و مهرهای استوانه ای چند هزار ساله کشف شده که کلیه این آثار در موزه ملی ایران و موزه موسسه شرق شناسی شیکاگو نگهداری می شوند.

بانو هلن کانتر _یکی از دست اندرکاران گروه کاوشگری و باستان‌شناسی این گستره_در هنگام یک سخنرانی در تهران پیرامون کاوشهای انجام گرفته در تپه چغامیش از دزفول به نام ‹‹ شهری از سپیده دم تاریخ ›› یاد کرده‌است.

تاريخ شهر «دزفول» را خاورشناسان ازآن هنگام كه اين شهر پايتخت عيلاميان ـ حدود 2600پيش از ميلاد ـ بود و «اوان» خوانده مي‌شد ، نزديك به پنج هزار سال برآورد كرده اند . در نوشته هاي باستاني پس از طوفان نوح ، از شهري به نام« اوان » نام برده شده است . اين شهر ، پايتخت تمدّن «عيلام» و سرآمد شهرهاي مشرق زمين بوده است. كاوشگران غربي در نيم قرن اخير ، ازجمله والتر هينتس ( Walter Hinz) آلماني ، در كتاب خود تحت عنوان « دنياي گمشده عيلام » كه به فارسي ترجمه شده ، مي نويسد :

« ممكن است اوان در جايي كه امروز دزفول قرار دارد ، بوده باشد .»

پس از مطالعات و تحقيقات فراوان تصريح كرده اند كه « اَوان » { Avan } همان دزفـــول كنوني است . در اين صورت ، «دزفول» فعلي يا «اوان»پنج هزارسال پيش را بايد نخستين پايتخت امپراتوري گستردة كشور «عيلام» دانست .

 روناش است، (در سده چهارم هجری قمری شهر دزفول به قصر روناش نیز نامور بوده‌است)، که در دست راست رود دز جای داشته و هنوز ویرانه‌هایی به همین نام نمودار است.

کلمه "دزفول"برگردان عربی واژه "دژپل" یا "دژپوهل" می باشد.(پل را در زبان پهلوی پوهل مى گفته اند.) واژه پل از پلى که توسط مهندسان ايراني و رومى در قرن 4 ميلادى به امر شاپور اول ساسانى به منظور برقرارى ارتباط ميان پايتخت جديد يعنى گندی شاپور و شوشتر ساخته شده بود،اخذ گرديده است.این پل هم اکنون نیز پا برجاست و با نام پل قدیم شناخته می شود.

لذااحتمالاً نام دزفول يا دژپل از همان نام پل مشتق شده است. و دز نيز به معنى قلعه است و منظور دژي است که عده اي نگهبان و مأمور براي حفاظت پل در آن زندگي ميکردند. چنانچه پس از دوران انحطاط شوش و نيز خرابى جندى شاپور,برخى مردم اين دو شهر به اطراف اين دژ پناه آوردند و خانه هايى ساختند و به تدريج شهر به وجود آمده است.

ابن سرابيون در كتاب جغرافياى تاريخى سرزمين خوزستان مى نويسد:دزفول يعنى دژ پل كه منظور قلعه پل باشد كه در كنار رودخانه دز در جنوب شهر سابق جندى شاپور جا دارد و نيز معروف است كه مى گويند به فرمان شاپور اول ساخته شده است.كه به همين مناسبت آن شهر نيز به همين نام موسوم گرديد.

شهر دزفول در اواخر قرن 6 هجرى به نام(دز پول)اشتهار داشته است. در برخى از كتب نام قديم رودخانه را "زاب يا جندى شاپور"هم ناميده اند. برخى از جغرافى دانان و نيز مورخين نام اين شهر را روناش و قصر روناش ذكر كرده اند و چنين استنباط مي شود كه در قرن چهارم هجری چون ساختمانهاى شهر دزفول در دو طرف رودخانه دز گسترش يافته اند پس در قسمت شرقى آن قلعه يا دژ قرار گرفته و قسمت غربى رودخانه به نام روناش معروف بوده است.

ابن بطوطه دزفول را "دسبول" ناميده و مي نوسد :"از دروازه هاى شهر يك دروازه به طرف خشكى و بقيه به طرف رودخانه باز ميشود.در دوطرف رودخانه باغها قرار دارد.عمق رودخانه زياد است..."

كهارت مى نويسد:"قصر الروناش از محله قلعه فعلى(جاى همان دژ باستانى)تا مسجد جامع دزفول را دربرمىگرفت.در قرون 11 و10ميلادى (سوم وچهارم هجرى)اين شهر را القنطره (پل)يا القنطره الرومى(پل رومى) مى ناميدند."

چون روناش و دزفول در دو سوى رودخانه ساخته شده بود,بعضى اين دو قسمت را دو شهر جداگانه شمرده و برخى هر دو را دو محله از يك شهر انگاشته اند.